Giai đoạn 1936-1939 là thời kỳ cao trào của phong trào dân chủ ở Việt Nam, gắn liền với chính sách “Mặt trận Nhân dân” của chính phủ cánh tả Pháp lên nắm quyền. Trong bối cảnh ấy, ở Trung Kỳ - vùng đất có chế độ cai trị đặc biệt nghiêm ngặt bởi cả chính quyền bảo hộ Pháp và triều đình nhà Nguyễn, báo chí cách mạng đã vươn lên mạnh mẽ như một công cụ tuyên truyền, tổ chức và cổ vũ quần chúng đấu tranh.

Dưới sự lãnh đạo trực tiếp của Xứ ủy Trung Kỳ, phong trào đấu tranh của nhân dân miền Trung đã diễn ra trên tất cả các mặt trận, trong đó báo chí cách mạng đã trở thành một lực lượng tiên phong trong cuộc đấu tranh vì dân sinh, dân chủ.

Báo chí cách mạng Trung Kỳ thời kỳ 1936-1939

Trước những chính sách nới lỏng của thực dân Pháp đặc biệt là về báo chí, Trung ương Đảng Cộng sản Đông Dương đã ra thông cáo ngày 20.3.1937, trong đó nêu rõ: “Các cấp Đảng bộ phải khuyến khích những người cảm tình, đứng tên ra xin chính phủ cho phép xuất bản những tờ báo công khai” và “Các Đảng bộ nên lấy một số đồng chí có thể viết văn được trôi chảy (chữ bổn xứ hoặc chữ Pháp) chia nhau viết bài đăng trong các báo công khai để gây ra dư luận”.

Trên cơ sở đó nhiều báo chí cách mạng ở Trung Kỳ đã ra đời như: Nhành Lúa, Sông Hương tục bản, Dân, Dân tiến, Dân muốn, Kinh tế tân văn, Lân, Tiến Tới. Một số chi bộ Đảng ở địa phương cũng tự ra những tờ báo riêng như tờ Tia Sáng của Đảng bộ tỉnh Thanh Hóa, tờ Dân nghèo của Đảng bộ tỉnh Nghệ An, tờ Chỉ Đạo của Đảng bộ tỉnh Nghệ An, tờ Tranh Đấu của Đảng bộ tỉnh Quảng Trị, tờ Tạp chí Đỏ, của Đảng bộ tỉnh Quảng Ngãi.

Trung Kỳ vừa đặt dưới sự bảo hộ của chính quyền thực dân, vừa chịu sự kiểm soát của chính quyền phong kiến, do đó nhiều tờ báo chỉ tồn tại được thời gian ngắn và việc in báo phải thực hiện ở nơi khác. Chẳng hạn như tờ Dân xuất bản được 17 số trong 4 tháng (tháng 7 đến tháng 10.1938) thì bị đóng cửa, tờ Dân Tiến được ra đời ngay sau đó và khi Dân Tiến bị cấm, tờ Dân Muốn ra đời. Các tờ báo này được biên tập ở Trung Kỳ nhưng hầu hết đều được in ở Hà Nội hoặc Sài Gòn.

Mặc dù bị quản lý gắt gao, song số lượng báo phát hành tại Trung Kỳ khá nhiều. Riêng báo Dân ra mắt bạn đọc ngày 6.7.1938 là báo được nhiều độc giả nhất với số lượng bản in lên tới 6.000 bản mỗi số. Báo Nhành Lúa số nhiều nhất cũng phát hành 5.000 số. Sở dĩ báo chí cách mạng ở Trung Kỳ phát triển mạnh như vậy vì nơi đây có đội ngũ tác giả là những người gan dạ, nhạy bén và có ngòi bút hết sức sắc sảo như Hải Triều, Phan Đăng Lưu, Nguyễn Xuân Lữ…

Báo chí cách mạng - tiếng nói của tự do, dân chủ

Một trong những đặc điểm nổi bật của báo chí cách mạng Trung Kỳ trong thời kỳ này là sự lên tiếng mạnh mẽ yêu cầu quyền tự do ngôn luận, quyền được tổ chức và lập hội - những quyền cơ bản trong một xã hội dân chủ. Các tờ báo như Dân, Dân tiến, Dân muốn, Nhành lúa đã trở thành diễn đàn phản ánh tiếng nói của quần chúng lao động. Để làm cho quần chúng nói chung và công nhân nói riêng hiểu những vấn đề cơ bản về tự do dân chủ, Luật Lao động, báo Dân có mục “Dân hỏi; Dân trả lời” thường xuyên đưa ra những câu hỏi và sau đó trả lời tường tận để nhân dân hiểu như: “Dân trả lời tự do dân chủ” (Báo Dân số 3, ngày 22.7.1938. Dương Phước Thu, 2018,); “Dân hỏi: … lương tối thiểu là gì” (Báo Dân số 2, ngày 13.7.1938).

Đồng thời, báo chí cách mạng cũng có nhiều bài viết yêu cầu chính phủ Nam triều thi hành những quyền tự do dân chủ cho nhân dân trong đó có quyền thành lập các nghiệp đoàn, ái hữu. Nhờ đó, các hội Ái hữu, tương tế được thành lập ở hầu khắp các tỉnh Trung Kỳ. Các nhà báo đã bám sát những nội dung của chính sách mà chính quyền đưa ra, từ đó vận dụng linh hoạt đòi hỏi quyền lợi cho người dân. Việc làm này có ý nghĩa to lớn trong cổ vũ tinh thần đấu tranh cho quyền tự do tổ chức - điều vô cùng thiết yếu đối với phong trào công nhân và người lao động lúc bấy giờ.

Báo chí cách mạng Trung Kỳ cũng như ở cả nước nói chung không đứng ngoài cuộc mà đóng vai trò là bạn đồng hành sát cánh với phong trào công nhân trên khắp cả nước. Mỗi cuộc đình công, mỗi đòi hỏi về cải thiện đời sống, báo chí đều phản ánh kịp thời, vừa để lan tỏa tinh thần đấu tranh, vừa nhằm gây sức ép xã hội và quốc tế để giảm nhẹ sự đàn áp từ giới chủ và chính quyền. Chẳng hạn như Báo Nhành lúa ghi lại việc đánh người bị thương nặng ở nhà máy sợi Nam Định: “Việc Chu Thị Mậu bị tên Surveillant Georges Malit đá trụy thai mới đưa ra tòa thượng thẩm Hà Nội được ít ngày thì nay lại xảy ra một chuyện mới… Lại là một đứa trẻ 16 tuổi tên là Bùi Văn Vấn mồ côi cha mẹ. Do làm đêm nhiều tiếng mệt mỏi nên đến đêm ngày 2.3.1937 nó hơi uể oải, tên cai Nghé đã đánh đến mức nguy ngập". “Hiện nay nó đái ra máu, ỉa ra máu, chưa biết sống chết thế nào”...

Nhờ có sự phản ảnh kịp thời, đã khiến người dân Trung Kỳ thấy rõ sự đàn áp dã man của chính quyền thực dân đối với công nhân và nông dân trên khắp cả nước.

Song song với đó, các tờ báo còn chú trọng nêu gương những cuộc đấu tranh thành công để tạo động lực cho những phong trào khác. Việc xây dựng hình ảnh người công nhân đấu tranh kiên cường đã góp phần lan tỏa tinh thần yêu nước và ý thức giai cấp, khẳng định vai trò tiên phong của giai cấp công nhân trong cuộc cách mạng dân tộc - dân chủ.

Một điểm nóng trên báo chí cách mạng Trung Kỳ là vấn đề thuế khóa. Do đặc điểm là địa bàn chịu hai tầng áp bức - chính quyền thực dân Pháp và triều đình nhà Nguyễn, nông dân Trung Kỳ phải gánh chịu nhiều loại thuế vô lý, khiến đời sống vốn nghèo nàn nay càng khốn đốn.

Các tờ báo như Dân, Dân tiến và Dân muốn liên tục lên tiếng phản đối các sắc thuế bất công. Nội dung các bài viết thường nhấn mạnh sự phi lý, tận thu của chính quyền, tạo ra sức ép mạnh mẽ trong dư luận. Không chỉ dừng lại ở mặt báo, dưới sự lãnh đạo của Xứ ủy Trung Kỳ, nhiều cuộc mít tinh, biểu tình cũng được tổ chức, phối hợp giữa tuyên truyền và hành động thực tiễn.

Hệ quả rõ nét là dự án tăng thuế thân của chính phủ đã bị bác bỏ, dự án thuế điền thổ cũng không được chấp thuận. Dư luận báo chí đã góp phần không nhỏ vào thắng lợi này, thể hiện sức mạnh của báo chí khi gắn bó với phong trào quần chúng.

Đồng thời, việc điều tra, tìm hiểu và đưa những tin tức về đời sống của quần chúng, các báo cách mạng Trung Kỳ đã làm cho các giai cấp, tầng lớp trong xã hội hiểu hơn về cuộc sống của nhau. Từ đó, các giai cấp dễ dàng tìm được tiếng nói chung, dễ dàng tạo được tình đoàn kết trong việc chống kẻ thù chung.

Không chỉ phản ánh hiện thực, báo chí Trung Kỳ còn là công cụ tổ chức phong trào, tiêu biểu là vai trò trong cuộc vận động Đông Dương đại hội. Tờ Nhành lúa từ số 5 (12.2.1937) đến số 8 (5.3.1937) đã liên tục đưa tin, vận động nhân dân gửi kiến nghị và tổ chức đón tiếp viên Toàn quyền Godard. Kết quả thật ấn tượng: Hàng vạn người đã xuống đường ở nhiều tỉnh như Huế, Phú Lộc, Thừa Thiên, Nghệ An… mặc dù không có tổ chức lãnh đạo cụ thể. Báo chí đã làm cầu nối giữa quần chúng và mục tiêu chính trị, góp phần biến sự kiện đón tiếp viên Godard thành một phong trào quần chúng mang tính chính trị sâu sắc.

Cụ thể hóa đường lối của Đảng trong những ngày đầu

Những chủ trương chính sách của Đảng luôn được các báo cách mạng ở Trung Kỳ theo sát. Tuy nhiên, cũng giống như các báo cách mạng ở Bắc Kỳ thời kỳ này, để không bị chính quyền gây khó dễ, những đường lối chủ trương của Đảng thường được các báo cụ thể hóa bằng các bài viết vạch rõ các bước tiến hành cụ thể để quần chúng làm theo.

Ví dụ để cụ thể hóa chủ trương của Đảng về tiến hành phong trào Đông Dương đại hội, báo Nhành lúa đăng bài: “Đi lần tới Đông Dương Đại hội và cuộc tiếp rước ủy ban điều tra của bộ thuộc địa (những việc cần làm gấp)” (Báo Nhành lúa số 3, 29.1.1937). Trong đó, bài viết chỉ rõ những bước đi cụ thể để trong thời gian sắp tới quần chúng nhân dân nắm rõ.

Hay để cụ thể hóa chủ trương đấu tranh tự do nghiệp đoàn, các báo cách mạng Trung Kỳ đăng nhiều bài để nói rõ vấn đề này như: “Hỡi anh chị em lao động Trung Kỳ, Bắc Kỳ, Cao Miên và Ai Lao” (Sông Hương, tục bản số 2 ngày 26.6.1937). Bài viết trích lời kêu gọi của Ủy ban sáng suốt nghiệp đoàn Nam Kỳ “Chúng tôi lên tiếng gọi các anh em chị em lao động ở Trung Kỳ, Bắc Kỳ, Cao Miên và Ai Lao mau mau hưởng ứng với chúng tôi, hãy lập những ủy ban sáng suốt nghiệp đoàn ở các xí nghiệp, các đồn điền, các đường phố, các hầm mỏ… Hãy lập những ủy ban sáng suốt nghiệp đoàn của mỗi xứ, cùng chúng tôi trao đổi ý kiến đặng dễ đi đến Tổng nghiệp đoàn toàn quốc và thống nhất".

Từ cách làm sáng tạo này, những chủ trương của Đảng đến gần hơn với quần chúng. Đồng thời từ việc cụ thể hóa các chủ trương của Đảng, quần chúng nhân dân dễ hiểu và dễ dàng thực hiện hơn.

Những gợi ý cho ngày hôm nay

Nhìn chung, so với giai đoạn trước, báo chí cách mạng Trung Kỳ trong giai đoạn 1936-1939 đã có bước phát triển mạnh cả về số lượng và hiệu quả đối với phong trào cách mạng trên thực tế. Để tránh sự kiểm soát của chính quyền, những người cộng sản đã sử dụng đa dạng các loại hình báo chí (báo in thạch, báo viết tay, báo in giấy), nhiều phương pháp ra báo (mua lại báo đã có từ trước, xin phép ra báo, biên tập ở một xứ nhưng in và phát hành ở xứ khác). Sự sáng tạo này đem lại hiệu quả nhất định trong việc chống lại sự kiểm duyệt khắt khe của chính quyền thực dân Pháp và triều đình Huế. Những người cộng sản nơi đây luôn ý thức được sức mạnh của báo chí, cho nên khi một tờ báo bị đình bản, ngay lập tức họ cho ra đời một tờ khác để tiếp tục cuộc đấu tranh. Sự đấu tranh kiên trì và mềm dẻo của báo chí cách mạng Trung Kỳ thời kỳ 1936-1939 đã góp phần tạo nên những thắng lợi nhất định trong thực tế, như giành thắng lợi trong cuộc tranh cử vào Viện Dân biểu Trung Kỳ, ngăn chặn các kế hoạch tăng thuế vô lý và cổ vũ mạnh mẽ cho phong trào dân sinh, dân chủ.

Từ thực tiễn hoạt động báo chí cách mạng ở Trung Kỳ giai đoạn 1936-1939, có thể rút ra nhiều bài học có giá trị đối với báo chí Việt Nam trong bối cảnh hiện nay.

Trước hết, tinh thần dấn thân, đồng hành cùng nhân dân, thể hiện qua việc báo chí phản ánh đời sống công nhân, nông dân, đấu tranh vì dân sinh, dân chủ, vẫn là giá trị cốt lõi mà báo chí hiện đại cần kế thừa. Trong thời kỳ đổi mới và hội nhập, các vấn đề như phân hóa giàu nghèo, tham nhũng, môi trường, quyền lợi người lao động… đòi hỏi báo chí không chỉ đưa tin mà còn phải đóng vai trò giám sát xã hội, lên tiếng kịp thời vì lợi ích công chúng.

Thứ hai, báo chí cách mạng Trung Kỳ đã thể hiện bản lĩnh chính trị và trí tuệ sắc bén khi sử dụng ngôn ngữ, hình thức và nội dung phù hợp để vượt qua kiểm duyệt, truyền đạt thông điệp cách mạng. Điều này đặt ra yêu cầu cho báo chí ngày nay phải không ngừng đổi mới cách tiếp cận, tận dụng công nghệ truyền thông hiện đại, nhất là trong môi trường mạng xã hội phát triển mạnh mẽ, để nâng cao hiệu quả truyền thông chính sách, định hướng dư luận và bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng.

Thứ ba, báo chí hiện đại cần học hỏi tinh thần liên kết, hợp lực của các tờ báo cách mạng trước đây. Trong bối cảnh cạnh tranh thông tin khốc liệt và sự phát triển nhanh chóng của mạng xã hội, các cơ quan báo chí cần chia sẻ dữ liệu, phối hợp phản biện thông tin sai lệch, đồng thời xây dựng uy tín tập thể của nền báo chí cách mạng, chính thống và chuyên nghiệp.

Cuối cùng, nếu báo chí cách mạng Trung Kỳ đã biết biến ngòi bút thành vũ khí để đấu tranh chống bất công, đòi tự do, thì báo chí hôm nay cũng phải tiếp tục đóng vai trò là một trong "bốn quyền lực" quan trọng trong xã hội hiện đại: phản biện, phát hiện, giám sát và đề xuất chính sách, trong khuôn khổ luật pháp, đạo đức và vì lợi ích của nhân dân, dân tộc.

Bằng sự kế thừa những giá trị truyền thống, đổi mới sáng tạo trong phương pháp, báo chí Việt Nam hiện đại hoàn toàn có thể tiếp tục khẳng định vai trò tiên phong trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, như chính báo chí cách mạng Trung Kỳ từng làm được trong những năm tháng đầy khó khăn nhưng cũng đầy lý tưởng của thập niên 1930.

https://laodong.vn/thoi-su/su-menh-thieng-lieng-cua-bao-chi-cach-mang-1526539.ldo

NGUYỄN THỊ HẢI - NGUYỄN XUÂN HÙNG (BÁO LAO ĐỘNG)