Thời gian qua, Việt Nam đã triển khai nhiều biện pháp ngăn chặn hành vi chậm, trốn đóng bảo hiểm xã hội (BHXH). Sự ra đời của Luật BHXH mới, có hiệu lực từ ngày 1.7.2025, được kỳ vọng sẽ giải quyết tốt hơn, qua đó bảo vệ quyền lợi người lao động.

Nhiều doanh nghiệp nước ngoài chậm, trốn đóng BHXH

Theo ghi nhận của phóng viên Báo Lao Động, tình trạng doanh nghiệp nước ngoài chậm, trốn đóng BHXH đang diễn ra nhức nhối. Tại Bắc Ninh, một trong những địa bàn có nhiều khu công nghiệp lớn, các doanh nghiệp nước ngoài chậm đóng BHXH từ vài tỉ đến hàng chục tỉ đồng. Tiêu biểu như: Công ty TNHH Texon Semiconductor Technologies chậm đóng hơn 11 tỉ đồng; Công ty TNHH Seojin Auto chậm đóng hơn 5,1 tỉ đồng; Công ty TNHH Seojin Vina chậm hơn 7,4 tỉ đồng; Công ty TNHH Seojin System chậm hơn 2,6 tỉ đồng.

Tại Hà Nội, tình trạng tương tự cũng diễn ra. Công ty TNHH Durian (xã Vật Lại, huyện Ba Vì) chậm đóng gần 7 tỉ đồng với 34 tháng. Công ty TNHH Media Tenor VN chậm 108 tháng, số tiền hơn 2,8 tỉ đồng. Công ty TNHH KONA (huyện Thanh Oai) chậm gần 1,1 tỉ đồng với 19 tháng.

Không chỉ chậm đóng BHXH, nhiều chủ doanh nghiệp hiện mất tích, bỏ trốn. Tiêu biểu như Công ty TNHH điện tử Sun Vina tại Khu công nghiệp Tiên Sơn (Bắc Ninh). Doanh nghiệp này chậm đóng BHXH suốt 100 tháng với số tiền 2,1 tỉ đồng. Khi phóng viên đến ghi nhận, bảo vệ công ty cho biết, chủ doanh nghiệp đã bỏ trốn nhiều năm nay.

Tương tự, Công ty TNHH Han Technology Innovation (quận Cầu Giấy), do người Hàn Quốc làm đại diện, chậm đóng gần 300 triệu đồng trong 9 tháng. Khi phóng viên đến ghi nhận, trụ sở đã niêm phong, không hoạt động suốt hơn 1 tháng. Một nhân viên lễ tân cho biết, không ai liên lạc với ban quản lý tòa nhà, nghi ngờ doanh nghiệp đã “bỏ của chạy lấy người”.

Ông Nguyễn Hồng Cường - Phó Trưởng ban Quản lý thu và phát triển người tham gia, BHXH Việt Nam - cho biết, hiện cả nước có hơn 30.000 doanh nghiệp FDI tham gia BHXH, tập trung chủ yếu ở Bắc Ninh, Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh. Dù phần lớn thực hiện tốt nghĩa vụ, song vẫn tồn tại một bộ phận không nhỏ doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài (FDI) chậm, trốn đóng, thậm chí bỏ trốn, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền lợi của người lao động.

Việc xử lý các doanh nghiệp FDI vi phạm gặp nhiều khó khăn hơn doanh nghiệp trong nước. Phần lớn tài sản doanh nghiệp FDI là thuê mướn, hoặc đã thế chấp ngân hàng. Khi chủ doanh nghiệp rút khỏi Việt Nam, việc thanh lý tài sản để thu hồi nợ BHXH hầu như không khả thi. Pháp luật hiện hành chưa có cơ chế cưỡng chế mạnh mẽ như kê biên, phong tỏa tài sản hoặc đình chỉ hoạt động. Chế tài xử phạt hành chính chưa đủ sức răn đe. Truy cứu trách nhiệm hình sự cũng gặp nhiều trở ngại do thiếu cơ chế hợp tác pháp lý quốc tế.

Hoàn thiện các giải pháp

Một trong những giải pháp được kỳ vọng tạo đột phá là áp dụng chế tài hình sự. Bộ luật Hình sự 2015 quy định tội trốn đóng BHXH, BHYT, BHTN tại Điều 216. Tuy nhiên, ông Nguyễn Hồng Cường cho biết, đến nay vẫn chưa có vụ việc nào bị xử lý hình sự theo điều khoản này.

Nguyên nhân chính là do quy định yêu cầu “đã bị xử phạt hành chính mà còn vi phạm” mới đủ căn cứ xử lý hình sự. Thực tế, phần lớn doanh nghiệp chỉ bị xử phạt hành chính với hành vi “chậm đóng”, chưa đủ yếu tố cấu thành “trốn đóng”. Ngoài ra, Điều 216 còn yêu cầu hành vi phải có “gian dối hoặc thủ đoạn khác”, song chưa có hướng dẫn cụ thể, dẫn đến nhiều cách hiểu khác nhau.

Luật BHXH số 41/2024/QH15 và Luật BHYT 2024 vừa được Quốc hội thông qua đã bổ sung rõ các hành vi trốn đóng và chế tài xử lý. Tuy nhiên, phải đến tháng 7.2025, các quy định này mới có hiệu lực. BHXH Việt Nam cho biết, sẽ phối hợp thực hiện đồng bộ giữa các luật mới và Bộ luật Hình sự sửa đổi để xử lý hiệu quả hành vi vi phạm.

Đối với doanh nghiệp FDI, BHXH Việt Nam cũng kiến nghị tăng cường phối hợp quốc tế, thiết lập cơ chế hợp tác pháp lý với các nước có doanh nghiệp đầu tư tại Việt Nam nhằm xử lý tình huống chủ doanh nghiệp bỏ trốn về nước.

Truy cứu trách nhiệm hình sự là biện pháp cần thiết nhưng sẽ là biện pháp sau cùng. Để nâng hiệu quả truy thu BHXH, nhất là đối với doanh nghiệp nước ngoài, cần thiết phải tăng cường giải pháp phòng ngừa từ sớm.

Theo GS.TS Hoàng Văn Cường, hệ thống pháp luật hiện hành đã có nhiều công cụ để xử lý vi phạm. Tuy nhiên, để tăng hiệu quả, cần phát huy vai trò của cơ quan BHXH trong việc cảnh báo, nhắc nhở và công khai thông tin. Người lao động và các tổ chức đại diện cũng cần chủ động nắm tình hình, yêu cầu xử lý kịp thời để bảo vệ quyền lợi.

Luật sư Nguyễn Thu Trang, Phó Giám đốc Công ty Luật Heva, nhận định: doanh nghiệp trong nước hay nước ngoài đều phải tuân thủ trách nhiệm xã hội, đặc biệt là nghĩa vụ đóng BHXH. Tuy nhiên, doanh nghiệp FDI có tính đặc thù cao, việc xử lý khi người đại diện pháp luật bỏ trốn về nước rất khó khăn.

Luật sư Trang kiến nghị áp dụng các chế tài bổ sung mạnh hơn như ngừng sử dụng hóa đơn, hoãn xuất cảnh đối với người đại diện pháp luật của doanh nghiệp nợ BHXH từ 12 tháng trở lên - tương tự cách xử lý với hành vi trốn thuế. Khi cần thiết, BHXH có thể đề nghị ngân hàng phong tỏa tài khoản doanh nghiệp để truy thu nợ về quỹ BHXH.

Cần tăng cường trách nhiệm của BHXH

Tuy nhiên, trong thực tế, với rất nhiều trường hợp bỏ trốn, trốn đóng, nợ đóng hoặc không tham gia bảo hiểm cho người lao động hiện nay cho thấy BHXH còn gặp khó khăn, thậm chí bế tắc trong việc bảo vệ quyền lợi cho người lao động tham gia BHXH.

Theo quy định, khi có doanh nghiệp bỏ trốn, trốn đóng, nợ đóng hoặc không tham gia bảo hiểm cho người lao động, cơ quan BHXH phải có trách nhiệm phối hợp với các cơ quan liên quan xác minh, ghi nhận quá trình làm việc thực tế của người lao động, tạo cơ sở để bổ sung thời gian đóng BHXH sau này. Đồng thời, hướng dẫn người lao động thực hiện các thủ tục tố cáo doanh nghiệp vi phạm pháp luật hoặc khởi kiện ra tòa để đòi quyền lợi.

BHXH Việt Nam cũng có thẩm quyền thanh tra độc lập hoặc phối hợp với Thanh tra Bộ LĐTBXH, UBND cấp tỉnh để thanh tra các đơn vị có dấu hiệu trốn, nợ đóng BHXH, BHYT, BHTN.

BHXH có trách nhiệm công khai trên Cổng thông tin điện tử danh sách các doanh nghiệp trốn, nợ đóng bảo hiểm xã hội, giúp người lao động nắm rõ và chủ động bảo vệ quyền lợi.

Bảo hiểm xã hội Việt Nam cần tăng trách nhiệm giám sát, ghi nhận, bảo vệ quyền lợi người lao động, cưỡng chế thu nợ, hỗ trợ pháp lý và kiến nghị chính sách trong các trường hợp doanh nghiệp bỏ trốn hoặc vi phạm nghĩa vụ đóng BHXH.

Ông Nguyễn Hồng Cường - Phó Trưởng ban Quản lý thu và phát triển người tham gia, BHXH Việt Nam: Thời gian qua, cơ quan Bảo hiểm xã hội đã triển khai quyết liệt, đồng bộ nhiều giải pháp nhằm hạn chế tình trạng chậm đóng, trốn đóng bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế, bảo hiểm thất nghiệp của các doanh nghiệp. Tiêu biểu, BHXH đã tham mưu Bộ Tài chính ban hành Công văn số 4860/BTC-BHXH ngày 15.4.2025 gửi tới Bí thư Tỉnh ủy, Thành ủy, Chủ tịch Hội đồng nhân dân, Chủ tịch Ủy ban nhân dân các tỉnh, thành phố nhằm tiếp tục tăng cường lãnh đạo, chỉ đạo thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế trên địa bàn.

Cơ quan BHXH cũng đã ký quy chế phối hợp với các bộ, ngành, Mặt trận Tổ quốc, các tổ chức đoàn thể, cơ quan thông tấn, báo chí ở Trung ương nhằm đẩy mạnh công tác tuyên truyền pháp luật về bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế, bảo hiểm thất nghiệp tới đơn vị sử dụng lao động và người lao động. Thông tin về những đơn vị có hành vi chậm đóng, trốn đóng bảo hiểm được công khai trên các phương tiện thông tin đại chúng.

GS.TS Hoàng Văn Cường - Đại biểu Quốc hội khóa XV - cho biết, pháp luật hiện hành cho phép doanh nghiệp chậm đóng bảo hiểm xã hội đến một tháng sau kỳ trả lương, thậm chí có thể đóng theo quý với một số lĩnh vực, tạo điều kiện để họ ưu tiên trả lương trước. Tuy nhiên, nhiều doanh nghiệp đã lợi dụng chính sách này để chiếm dụng quỹ bảo hiểm xã hội, giữ lại tiền đáng lẽ phải nộp nhằm phục vụ sản xuất, kinh doanh. Khi doanh nghiệp phá sản hoặc đóng cửa, số tiền này biến mất, người lao động mất quyền lợi, quỹ không thu được. Một số doanh nghiệp còn cố tình không khai báo lao động tham gia bảo hiểm, khiến tiền đóng của người lao động bị giữ lại mà không được ghi nhận. Cả hành vi chậm đóng lẫn trốn đóng đều trực tiếp xâm hại quyền lợi người lao động và làm suy giảm phúc lợi xã hội. Tình trạng này xảy ra phức tạp, đặc biệt ở các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài, quy mô lao động lớn.

https://laodong.vn/cong-doan/ngan-chan-doanh-nghiep-cham-tron-dong-bao-hiem-xa-hoi-1527333.ldo

Anh Vân Linh (BÁO LAO ĐỘNG)