“Nhân viên nhấp chuột” làm việc trên máy tính tại một quán café tại Los Angeles, California. Nguồn: Equal Times

Với sự kết nối Internet, hàng trăm ngàn người lao động trên thế giới đang làm các loại công việc trực tuyến cho các công ty, và được biết tới với tên gọi “nhân viên nhấp chuột” hay “lao động số” với việc làm bấp bênh. Evan Hutchinson, 27 tuổi, sống ở Thành phố Houston, Mỹ là một trong những người như vậy. Anh tốt nghiệp trường điện ảnh và với chiếc máy tính cá nhân, ngồi bất kỳ đâu, anh đều có thể dịch lời các đoạn video ngắn, thực hiện khảo sát trên mạng, tìm kiếm ảnh, xử lý nội dung, sàng lọc dữ liệu hay tạo ra các “like” cho các trang facebook theo yêu cầu. Hàng ngày, anh tìm kiếm công việc bằng cách vào các trang kết nối công việc (crowdwork platforms) thông dụng nhất trên thị trường, ví dụ: trang MTurk do Công ty thương mại điện tử khổng lồ Amazone lập ra năm 2005 kết nối giữa các doanh nghiệp với hàng trăm ngàn “bàn tay nhấp chuột” vô hình trên thế giới.

Ngồi tại nhà với chiếc máy tính, nhìn chằm chằm vào màn hình, các thanh niên nhấp chuột vào hàng trăm lời chào trực tuyến để tìm kiếm công việc trong số vô số công việc đưa ra. Một nghiên cứu 4USD/giờ yêu cầu người tìm việc thực hiện phỏng vấn màn hình trực tuyến với một robot máy tính, trả lời các câu hỏi về sức khỏe. Một việc khác là thu thập dữ liệu của một trang thương mại điện tử với giá dưới 3USD/giờ.

Evan làm việc trung bình từ 6 đến 8 giờ một ngày và thường kiếm được từ 50USD đến 100 USD. Anh không có giờ làm việc cố định. Lịch làm việc của anh tùy vào lời mời gọi trên mạng. “Máy tính của tôi luôn trong trạng thái sẵn sàng. Tôi có thể làm việc vào ban đêm nếu công việc hấp dẫn và tôi còn tỉnh táo. Trước đây, tôi có thể làm việc này liên tục, không nghỉ hàng giờ để kiếm được một khoản nhất định. Bây giờ, tôi phải học cách nghỉ ngơi”, anh giải thích.

Những người lao động trẻ, có giáo dục

Năm 2018, Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) xuất bản nghiên cứu về 3.500 nhân viên nhấp chuột làm việc trên các trang khác nhau (như Amazone, Crowflower, Clickworker and Prolific) ở 75 nước trên thế giới. Trái với suy nghĩ của nhiều người về việc làm nhấp chuột tập trung ở các nước mới nổi, nghiên cứu của ILO cho thấy loại việc làm này gia tăng mạnh mẽ trong những năm gần đây ở Mỹ. Theo nghiên cứu này, 75% người lao động làm việc trên trang kết nối MTurk năm 2015 và 2017 là từ Mỹ so với chỉ 18% từ Ấn Độ.

Làm việc trên mạng (hay nhân viên nhấp chuột) ở Mỹ là một phần của sự bùng nổ nền kinh tế không ràng buộc (gig economy) - nền kinh tế với việc làm thực hiện qua các trang kết nối giống như lái xe Uber hay Grab. Theo Báo cáo Văn phòng thống kê lao động Mỹ công bố năm 2018, 16,5 triệu người Mỹ hiện đang làm việc trong khu vực này, và đa số họ là những người “lao động tự do”, nghĩa là họ tự mua bảo hiểm xã hội cho mình.

Evan làm việc cho MTurk gần mười năm. Anh tham gia ngay sau khi học xong trung học, vì sự tò mò và chỉ thỉnh thoảng. Sau khi tốt nghiệp đại học, anh chàng trẻ gặp khó khăn tìm việc. Thực hiện các công việc trên trang MTurk không đòi hỏi kỹ năng đặc biệt ngoài một chút logic và yêu cầu cơ bản về ngôn ngữ, vì vậy trong thời gian tìm việc khác tốt hơn, “việc làm nhấp chuột” trở thành nguồn thu nhập tạm thời của anh. “Ước mơ của tôi là sau khi học xong, tôi sẽ làm việc cho một công ty nghe nhìn, nhưng ở thành phố Houston này, không có nhiều cơ hội tìm việc chuyên môn trong lĩnh vực này, ngay cả với sinh viên đã tốt nghiệp”, anh nói.

“Như nhiều người Mỹ cùng thế hệ, tôi vay tiền để trang trải học phí học đại học và bây giờ tôi phải hoàn trả. Hiện tại, tôi sống cùng với mẹ; tiền tôi kiếm được từ việc làm trên trang MTurk không đủ để thuê căn hộ”.

Mặc dù làm các công việc lặp đi lặp lại hàng ngày, kỹ năng thấp và lương thấp, nhưng phần lớn những người lao động nhấp chuột như Evan là người có trình độ giáo dục cao. Theo ILO, năm 2017, 44% nhân viên nhấp chuột ở Mỹ làm việc trên trang Amazone ít nhất đều có bằng cử nhân. Ở Mỹ, đội ngũ những người lao động này đều trẻ tuổi; năm 2017, tuổi trung bình của họ là 35 tuổi. Trên thế giới, đa số đều ở độ tuổi từ 25 đến 40 tuổi.

Các công ty thường sử dụng “nhân viên nhấp chuột” để hoàn thiện các sản phẩm thiết bị trí tuệ nhân tạo. “Họ muốn biết con người tương tác như thế nào, con người ứng xử trong các tình huống cụ thể như thế nào, tùy thuộc vào những nơi khác nhau trên thế giới” Evan cho biết. “Phần lớn các công việc chúng tôi làm như phiên dịch lời thoại hay lựa chọn hình ảnh không thể thực hiện hoàn toàn bởi robot”. Amazon gọi những công việc này là “nhiệm vụ trí tuệ con người” (Human Intelligence Tasks).

ILO cố gắng tìm hiểu tại sao ngày càng nhiều lao động có trình độ lại chuyển sang làm những loại công việc này. Kết quả khảo sát cho thấy khoảng 32% làm trong thời kỳ thất nghiệp đợi tìm việc hoặc bổ sung thu nhập, 10% vì “tình trạng sức khỏe không cho phép làm các công việc khác” và 22% lựa chọn công việc này để có thể làm việc linh hoạt tại nhà, đặc biệt là phụ nữ.

Công cụ bảo vệ quyền của những người lao động nhấp chuột

Cách đây 3 năm ở Memphis, anh CJ McNelley, trước đây làm thợ mộc ở California, nay quyết định làm các công việc trên mạng vì lý do sức khỏe. Anh làm việc tại nhà cùng với vợ, cũng làm việc như anh khi họ gặp nhau trên một trong các diễn đàn cộng đồng những người làm việc trên mạng. “Cùng với vợ, chúng tôi tham gia một nhóm cùng nhau chia sẻ những lời khuyên tốt và tạo ra “một kiểu hệ thống giám sát”, ví dụ: khi thấy nguy cơ của những lời mời chào công việc hấp dẫn trên mạng, chúng tôi cảnh báo cho những người khác”.

CJ McNelley mở trang diễn đàn công việc trên Mturk cách đây 7 năm. “Đầu tiên, như nhiều người khác, tôi ngây thơ và không biết gì. Tôi chỉ có cảm giác là đa số các công việc trên mạng chỉ được trả khoảng 2USD/giờ. Dần dần, tôi biết được hệ thống hoạt động như thế nào. Hiện nay, tôi kiếm được từ 9 USD đến 15 USD một giờ, cao hơn cả mức lương tối thiểu liên bang là 7,25 USD/giờ. Nhưng với mức lương đó ở California hay ở các bang khác của nước Mỹ nơi chi phí sinh hoạt leo thang, tôi không đủ sống”, anh giải thích. “ Tôi muốn một tương lai ổn định hơn. Hiện nay, tôi thường làm việc trước màn hình tới 14 tiếng và làm việc cả vào ban đêm để đảm bảo chi tiêu hàng ngày”. Theo nghiên cứu của ILO, “lao động số” ở Bắc Mỹ năm 2017 kiếm trung bình 4,7USD/giờ, cao hơn ở châu Âu và châu Á, nhưng thấp hơn nhiều so với lương tối thiểu Mỹ. Lương theo giờ của họ thực tế còn thấp hơn nhiều nếu tính cả những giờ không được trả lương như: thời gian kiểm tra kỹ năng để được chấp nhận làm việc, thời gian tìm kiếm việc hay thời gian đợi công ty phê duyệt kết quả công việc đã hoàn thành. Khi có vấn để nảy sinh, ví dụ: bị từ chối trả lương (một thực tế mà cứ 10 người thì có tới 9 người trải qua theo nghiên cứu của ILO), họ phải chấp nhận và hiện tại, chưa có công đoàn của những người lao động nhấp chuột này.

Có những trang được tạo ra để bảo vệ họ bằng cách rà soát các công việc và thông tin cho những người tìm việc, ví dụ: thông tin về tiền lương theo giờ hay cảnh báo về những công ty tồi tệ, không đáng tin cậy. Hiện tại, nếu công ty không hài lòng về kết quả công việc, họ có quyền không trả lương cho người lao động và người lao động không có cách nào để phản đối quyết định của công ty.

Theo Tổng Công đoàn châu Âu, “hiện tại, người lao động làm việc cho các trang mạng được coi là lao động tự do và không có đại diện bảo vệ trong tất cả các lĩnh vực mà họ tham gia. Điều này là do thiếu cơ hội hợp tác với những người cùng làm những công việc như nhau, vì nhiều lý do, trong đó có lý do về sự phân tán việc làm trên mạng, và thậm chí có lý do về cạnh tranh việc làm dẫn đến sự miễn cưỡng thực hiện các quyền tập thể vì điều này có thể làm họ bị loại khỏi các trang kết nối công việc”. Hiện nay, đã có những sáng kiến bảo vệ lao động nhấp chuột được đưa ra như: dán nhãn “việc làm công bằng”, cải thiện khuôn khổ pháp luật và thể chế, hoặc ký kết thỏa ước tập thể hay thành lập tổ chức của lao động nhấp chuột trong những lĩnh vực khác nhau.

Theo nguồn tin của Tổng Công đoàn Quốc tế (ITUC)