Phạm Thị Thu Lan

Viện Công nhân và công đoàn

Nghịch lý tại cấp cơ sở

Trong nền kinh tế kế hoạch tập trung, công đoàn thực hiện vai trò tham gia quản lý, vận động công nhân khắc phục khó khăn, đẩy mạnh sản xuất, tạo ra của cải vật chất và sau đó, phân phối lại cho người lao động và cả lãnh đạo doanh nghiệp; công đoàn và doanh nghiệp hoạt động theo nguyên tắc “cùng làm cùng chia sẻ”. Với quan niệm này, công đoàn cấp cơ sở thường bao gồm cả lãnh đạo doanh nghiệp cùng tham gia và giữ vị trí lãnh đạo trong ban chấp hành công đoàn. Thời kỳ này được xem là không có xung đột về lợi ích giữa công nhân và lãnh đạo doanh nghiệp; nếu chăng, chỉ có bất đồng về thực hiện phân phối chưa công bằng ở đơn vị.

Bước vào kinh tế thị trường, sự hội tụ về quyền lợi giữa người lao động và lãnh đạo doanh nghiệp dần dần phân kỳ thành lợi ích của người lao động và lợi nhuận của doanh nghiệp. Vai trò phân phối của công đoàn chuyển thành vai trò thương lượng về lợi ích xung đột giữa các bên. Tuy nhiên, cơ cấu ban chấp hành công đoàn của nền kinh tế cũ vẫn còn. Lúc này, quan niệm có cán bộ quản lý tham gia công đoàn được xem là để tạo điều kiện thuận lợi cho công đoàn, tránh bị phân biệt đối xử chống lại hoạt động công đoàn và tạo cho công đoàn vị thế thương lượng với người sử dụng lao động. Tuy nhiên, với xung đột lợi ích ngày càng gia tăng ở nơi làm việc, quan niệm giữ quan hệ lao động hài hòa theo cách này làm cản trở công đoàn cơ sở thay đổi về cơ cấu tổ chức để có thể tổ chức đình công.

Ngoài ra, TLĐLĐVN thực hiện nhiệm vụ chăm lo cho quyền lợi của đoàn viên và người lao động bằng các hoạt động dịch vụ, như tổ chức các phong trào văn hóa, văn nghệ, thể dục, thể thao, tặng quà cho người lao động, tổ chức thăm hỏi, ma chay hiếu hỉ, khám bệnh, tư vấn dinh dưỡng, tư vấn pháp luật,… Ngay cả đối với thương lượng tập thể, công đoàn cũng thực hiện đàm phán, ký kết thỏa ước tập thể để cải thiện quyền lợi cho người lao động theo cách “làm thay” cho người lao động và người lao động không trực tiếp tham gia vào quá trình này. Công đoàn dự thảo thỏa ước lao động tập thể, lấy ý kiến của đoàn viên và thương lượng với người sử dụng lao động. Công đoàn hoạt động với tư cách là trung gian, cầu nối hơn là với tư cách đại diện cho người lao động. Mọi hoạt động của công đoàn, kể cả thương lượng tập thể, đều thực hiện theo cách “xin-cho” trong mối quan hệ với người sử dụng lao động, và không dựa vào tình đoàn kết người lao động để tạo thế cân bằng về sức mạnh, cũng như không tính tới sử dụng quyền đình công để hỗ trợ cho thương lượng.

Bên cạnh đó, mặc dù bối cảnh kinh tế - xã hội thay đổi, nhưng truyền thống và văn hóa của người Việt Nam làm hạn chế tư duy về áp dụng pháp luật của cán bộ công đoàn. Công đoàn đang hoạt động theo tư duy “làm những gì được quy định trong luật” thay vì “làm những gì pháp luật không cấm”. Với tư duy này, những gì không được quy định rõ ràng trong luật sẽ làm khó cho công đoàn. Ví dụ, tại một doanh nghiệp ở Thành phố Hồ Chí Minh, người sử dụng lao động từ chối thương lượng về bữa ăn trưa với công đoàn với lý do nội dung này không có trong quy định của pháp luật. Trong trường hợp này, công đoàn không biết giải quyết ra sao.

Pháp luật lao động Việt Nam cũng không quy định chi tiế tvề hành động tập thể của người lao động. Vì vậy, công đoàn sẽ gặp khó khăn, không dám tổ chức hành động tập thể và nhiều hoạt động khác khi không được quy định cụ thể hay quy định không rõ ràng trong luật.

Đình công ở Việt Nam đã, đang và sẽ luôn luôn là đình công tự phát nếu không có sự thay đổi về thể chế. Đình công tự phát giúp giải quyết các nhu cầu trước mắt của người lao động nhưng không giúp cho thương lượng tập thể, không hỗ trợ xây dựng tổ chức, và cũng không góp phần phát triển quan hệ lao động lành mạnh ở Việt Nam. Đình công tự phát khá phổ biến trong hai thập niên qua là mối quan tâm của Chính phủ, vì đình công được xem là mất ổn định xã hội, ảnh hưởng đến môi trường đầu tư.

Để có đình công hợp pháp, pháp luật lao động Việt Nam cần sửa đổi phù hợp với tiêu chuẩn quốc tế, đặc biệt là các tiêu chuẩn về tự do hiệp hội và thương lượng tập thể. Công đoàn Việt Nam cần đổi mới từ cấp cơ sở tới cấp trung ương, trước hết và trên hết, cần tách người quản lý doanh nghiệp ra khỏi công đoàn để tạo ra sự độc lập giữa người sử dụng lao động và người lao động, thay đổi tư duy về áp dụng pháp luật để tạo sự năng động, sáng tạo hơn trong hoạt động công đoàn, và cần chuyển từ hoạt động theo mô hình dịch vụ, dựa hoàn toàn vào thực thi pháp luật sang mô hình hoạt động kết hợp dựa trên sức mạnh đoàn viên,tạo thế cân bằng hỗ trợ cho thương lượng tập thể thực chất và có nghĩa. Muốn vậy, công đoàn cần được trao quyền tự chủ hơn nữa trong hệ thống chính trị, và có như vậy, quan hệ lao động ở Việt Nam mới đi đúng hướng và tạo ra một môi trường thuận lợi cho sự phát triển công bằng và bền vững trong tương lai.

----------------------------

Tài liệu tham khảo

Báo Lao động (2017)‘Thủ tục đình công đang quá dài và phức tạp’,Báo Lao động, ngày 12/4/2017l.

TLĐLĐVN (2017) ‘Báo cáo đình công của Ban Quan hệ lao động TLĐLĐVN trình bày tại Hội thảo TLĐLĐVN – FES về dự thảo sửa đổi Bộ luật Lao động tại Hà Nội, ngày 10-11/4/2017.